63. Ogólnopolska Naukowa Konferencja Ochrony Roślin Sadowniczych „Strategia Jedno Zdrowie w aspekcie ochrony roślin sadowniczych” Skierniewce, 15 lutego 2024 r.
CHOROBY KORY I DREWNA – NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY I ZAGROŻENIA W SADACH DRZEW PESTKOWYCH
dr Agata Broniarek-Niemiec
Instytut Ogrodnictwa – Państwowy Instytut Badawczy e-mail: Agata.Broniarek@inhort.pl
W ochronie drzew pestkowych, w ostatnich latach, coraz większe problemy powodują choroby kory i drewna. Z przeprowadzonych badań wynika, że sadom drzew pestkowych, zwłaszcza ciętym w nieprawidłowym terminie, a więc zimą lub wczesną wiosną, zagrażają grzyby z rodzaju Leucostoma − sprawcy leukostomozy drzew pestkowych, grzybChondrostereum purpureum – sprawca srebrzystości liści oraz bakterie zgatunku Pseudomonas syringae – sprawcy raka bakteryjnego. Na brzoskwiniach, morelach i nektarynach szczególnie groźną chorobą jest leukostomoza drzew pestkowych. Jej szkodliwość jest duża, zwłaszcza wmłodych sadach, w których może doprowadzać do gwałtownego zamierania drzew.
Pierwszym widocznym objawem choroby jest gumowanie w miejscu infekcji, pojawiające się najczęściej na przełomie kwietnia i maja. Wyciekająca ‘żywica’ początkowo jest koloru bursztynowego, a potem ciemnobrązowego, czasami wręcz czarnego; mogą się na jej powierzchni rozwijać grzyby saprotroficzne (sadzaki). W miejscu gumowatych wycieków często widoczne są wydłużone nekrozy, które hamują przemieszczanie się wody i składników odżywczych do wyższych partii drzewa, powodując więdnięcie i zamieranie gałęzi, bądź większych konarów, powyżej rany zgorzelowej. Latem, kiedy drzewo wykazuje wyższą naturalną odporność, wokół nekrozy tworzy się często tkanka zabliźniająca (kalusowa). Patogen zimuje w porażonych tkankach (nekrozach i zgorzelach), głównie w postaci zarodników konidialnych, występujących w formie charakterystycznych, początkowo białokremowych, a później czerwonobrązowych nitek. Zarodniki są przenoszone z kroplami deszczu, a także za pośrednictwem wiatru, owadów, ptaków oraz zanieczyszczonych maszyn i narzędzi do cięcia. Zakażenie pędów i konarów następuje przez różnego rodzaju zranienia mechaniczne np. po cięciu, gradobiciu lub mrozie, a infekcjom sprzyjają wysoka wilgotność powietrza oraz temperatura powyżej 8°C (Miller i in. 2019, Sobiczewski i in. 2016). W zapobieganiu stratom powodowanym przez leukostomozę bardzo ważne jest zwrócenie uwagi na prawidłową agrotechnikę, w tym dobór stanowiska. Jest to szczególnie wskazane dla gatunków podatnych na uszkodzenia mrozowe, a więc dla brzoskwini imoreli. Drzewa należy sadzić najlepiej wiosną, aby uniknąć ich przemarznięć. Istotną rolę odgrywa ograniczanie źródła infekcji poprzez wycinanie i palenie porażonych pędów, gałęzi a nawet całych zamierających drzew. Cięcie należy przeprowadzać podczas suchej, najlepiej słonecznej pogody, aby powstające rany jak najszybciej wysychały. W zapobieganiu leukostomozie istotne znaczenie miały zabiegi fungicydowe, wykonywane bezpośrednio po wiosennym cięciu i formowaniu koron lub po uszkodzeniach drzew w wyniku gradobicia. Niestety obecnie do tych zabiegów nie ma zarejestrowanych żadnych środków.
Przyczyną zamierania konarów i całych drzew może być także grzyb C. purpureum – sprawca srebrzystości liści. Sprawca tej choroby, poraża wiele gatunków drzew owocowych i leśnych, a wśród pestkowych najczęściej śliwę i wiśnię. Grzyb rozwija się w drewnie, powodując brązowe przebarwienie porażonej tkanki, a kora na porażonych drzewach obumiera i łuszczy się. Wydzielane podczas wzrostu grzyba toksyny są przyczyną zmiany zabarwienia liści na srebrzystoszare. Zależnie od miejsca infekcji zmiany te występują na poszczególnych gałęziach lub w koronie całego drzewa. Choroba ma najczęściej przebieg wyniszczający drzewo. Porażone drzewa słabiej rosną i stopniowo zamierają. Na takich drzewach w warunkach wysokiej wilgotności, a więc zwykle jesienią i wiosną, grzyb wytwarza charakterystyczne owocniki tzw. huby, a w nich zarodniki podstawkowe (basidiospory), będące źródłem infekcji w sadzie. Zakażenie drzew pestkowych może być również powodowane przez zarodniki grzyba pochodzące z innych roślin żywicielskich, np. z innych gatunków drzew owocowych oraz z topoli, olchy czy wierzby. Zakażenie zarodnikami następuje przez zranienia, a infekcjom sprzyjają wysoka wilgotność powietrza oraz temperatura powyżej 10°C (Grinbergs i in. 2021). Do zakażeń może dochodzić także za pośrednictwem narzędzi do cięcia drzew, na których mogą być przenoszone fragmenty grzybni. Po infekcji grzybnia przerasta do drewna i miękiszu korowego. Zniszczone drewno nie spełnia swoich funkcji fizjologicznych, a także jest znacznie mniej odporne mechanicznie, co powoduje, że porażone organy łatwo ulegają wyłamaniu. W ciągu sezonu wegetacyjnego drzewa pestkowe różnią się znacznie podatnością na infekcje. Najwrażliwsze są w okresie od jesieni do kwitnienia. Przesunięcie więc terminu cięcia i wykonanie go po zbiorze pozwala na wykorzystanie naturalnej odporności drzew. Podstawową rolę w ochronie drzew pestkowych przed srebrzystością liści odgrywają zabiegi profilaktyczne. Drzewa z objawami srebrzystości liści należy zaznaczyć i ciąć oddzielnie, aby na piłce nie przenosić porażonej tkanki na zdrowe drzewa. Silniej uszkodzone drzewa, szczególnie zamierające, należy usunąć i spalić, aby nie dopuścić do wytworzenia się na nich owocników grzyba. Ponadto należy usuwać z sadu i palić gałęzie wycięte z porażonych drzew, gdyż na nich także mogą tworzyć się owocniki. Duże znaczenie w zapobieganiu chorobiema właściwe formowanie koron drzew, które ogranicza rozłamywanie się gałęzi i powstawanie ran. Szczególnie jest to ważne w przypadku łatwo rozłamującej się ‘Łutówki’. Innym ważnym czynnikiem decydującym o nasileniu się choroby są uszkodzenia mrozowe. Zapobieganie im, a więc właściwy dobór stanowiska, odpowiednie nawożenie i zwalczanie drobnej plamistości liści wpływa pośrednio na zmniejszenie szkód powodowanych przez srebrzystość liści. Do zwalczania srebrzystości liści nie ma zarejestrowanych żadnych fungicydów ani w formie oprysku, ani past do zasmarowywania ran (Broniarek-Niemiec 2022 b, Sobiczewski i in. 2016).
Na drzewach pestkowych, zwłaszcza na czereśni i wiśni, dużym zagrożeniem może być także rak bakteryjny drzew pestkowych. Sprawcami choroby są bakterie P. syringae, które infekują zarówno tkanki zdrewniałe jak i zielne. Wiosenne infekcje powodują bakterie rozwijające się waktywnych zrakowaceniach i porażonych pąkach. Bakterie mogą przeżywać również na roślinach, głownie na liściach, bez ich zakażania (epifitycznie), stanowiąc źródło zakażeń drzew, zarówno w okresie wegetacji, jak i opadania liści. Miejscem zakażenia są różnego rodzaju uszkodzenia i zranienia tkanki (rany po cięciu, uszkodzenia mrozowe, czy gradowe) oraz ślady poliściowe, części kwiatu i naturalne otwory, jak przetchlinki i aparaty szparkowe. Wiosną porażone pąki rozwijają się nierównomiernie i mogą zamierać w różnej fazie swego rozwoju. Niekiedy nabrzmiewają lub rozwijają się częściowo, a potem brunatnieją i zamierają. Z czasem wokół porażonych pąków powstaje nekroza i pojawiają się wycieki gumy. Przewlekłe opady w okresie kwitnienia i temperatura powietrza od 0do około 10°C, stwarzają sprzyjające warunki dla infekcji kwiatów. Szczególnie silne infekcje zarówno kwiatów, jak i innych organów zielnych obserwowane są najczęściej na bardzo wrażliwej odmianie wiśni, jaką jest ‘Nefris’ oraz na niektórych odmianach czereśni (‘Czarna Późna’, ‘Hedelfińska’, ‘Napoleon’, ‘Van’). Zainfekowane kwiaty czernieją, kurczą się i zasychają. Zaschnięte pąki i kwiaty pozostają zwykle w koronie drzewa do końca wegetacji. Na podatnych odmianach wiśni, w sprzyjających dla rozwoju bakterii warunkach, przy wysokiej wilgotności i temperaturze od 18 do 25°C, porażeniu mogą ulegać także liście i owoce, a powstające na nich plamy są początkowo uwodnione, potem na liściach brunatnieją, a na owocach czernieją i zasychają. Porażone owoce stają się zniekształcone i tracą wartość handlową. Na liściach nekrotyczna tkanka zwykle wykrusza się i powoduje dziurkowatość liści. Dla drzew szczególnie groźne są infekcje zdrewniałych pędów, do których dochodzi najczęściej w okresie spoczynku drzew przy temperaturze powietrza od -5 do 10°C. Jesienią ważnym miejscem wnikania bakterii są ślady poliściowe. Rozwijającej się nekrozie często towarzyszą wycieki gumy. Zrakowacenia mogą być przyczyną zamierania porażonych gałęzi, a nawet całych drzew. Rozwojowi zrakowaceń sprzyjają uszkodzenia mrozowe pędów, a z drugiej strony porażone przez bakterie pąki i kwiaty są silniej uszkadzane podczas wiosennych przymrozków (Broniarek-Niemiec 2022 a, Broniarek-Niemiec i in. 2023, Sobiczewski i in. 2016).
Zwalczanie raka bakteryjnego polega na zapobieganiu infekcjom i ograniczaniu populacji bakterii rozwijających się na powierzchni roślin. Wycinanie i usuwanie z sadu porażonych pędów, gałęzi, a nawet całych drzew ogranicza źródło infekcji. Ponadto ważne jest także prowadzenie prawidłowej agrotechniki zapobiegającej uszkodzeniom mrozowym (wybór stanowiska, odpowiednie nawożenie). Prześwietlanie drzew należy wykonywać po zbiorze owoców, najlepiej w suchy słoneczny dzień, a rany po cięciu należy zamalowywać białą farbą emulsyjną z dodatkiem 1% środka miedziowego (np. do 1 l farby należy dodać 20 g Miedzianu 50 WP). Ochrona chemiczna jest szczególnie ważna w lata sprzyjające rozwojowi choroby. Pierwsze opryskiwania należy wykonywać w okresie nabrzmiewania pąków. W chłodne sezony z dużą ilością opadów deszczu, w okresie kwitnienia i po kwitnieniu, zwłaszcza na podatnych odmianach wiśni i czereśni, należy wykonać kolejne dwa lub trzy zabiegi, aby zapobiec wystąpieniu choroby na kwiatach, liściach i owocach. Zabiegi fungicydami miedziowymi wykonane na dwa do pięciu dni przed zapowiadanymi przymrozkami mogą znaczniezmniejszyć uszkodzenia pąków i kwiatów. Aktualnie do ochrony przed tą chorobą zarejestrowane są jedynie dwa preparaty miedziowe: Miedzian 50 WP i Miedzian Extra 350 SC oraz preparat biologiczny Serenade ASO. W sadach wiśniowych i czereśniowych oba preparaty miedziowe można stosować od fazy nabrzmiewania pąków kwiatowych do początkowej fazy wzrostu owoców (BBCH 51-73), a w sadach morelowych i śliwowych tylko od fazy nabrzmiewania pąków kwiatowych do fazy początku kwitnienia − otwartych około 10% kwiatów (BBCH 51-61). Ważne są też zabiegi środkami miedziowymi wykonywane jesienią w okresie opadania liści, aby zabezpieczyć przed infekcją ślady poliściowe. Niestety brak jest zarejestrowanych środków do stosowania w tym terminie. Pewnym rozwiązaniem jest opryskiwanie drzew nawozami miedziowymi, a na brzoskwini zabiegi środkami miedziowymi, wykonywane przeciwko kędzierzawości liści brzoskwini, ograniczają także występowanie raka bakteryjnego (Broniarek-Niemiec 2022 b).
Brak skutecznych past do zabezpieczania ran po cięciu oraz ograniczony asortyment fungicydów, przy nieprawidłowym terminie cięcia drzew pestkowych, sprawiają, że choroby kory i drewna stanowią coraz poważniejszy problem w sadach drzew pestkowych. Należy przy tym zaznaczyć, że w miejsce wycofywanych chemicznych substancji czynnych nie od razu pojawiają się nowe, skuteczne rozwiązania biologiczne, a stosowane metody agrotechniczne są pracochłonne i nie zawsze w pełni skuteczne. Zakładane przez Unię Europejską strategie, jak np. „Od pola do stołu” czy „Jedno zdrowie” są jak najbardziej słuszne, ale powinny uwzględniać także, czy alternatywne metody ochrony roślin są dostępne, skuteczne, bezpieczne oraz przystępne cenowo.
Literatura
Broniarek-Niemiec A. 2022a. Ochrona czereśni przed chorobami grzybowymi ibakteryjnymi. Rozdział str. 138-145. Zeszyt Uprawowy Czereśnia. Opracowanie zbiorowe pod redakcją Anity Łukawskiej Plantpress Sp. z o.o., ISBN 978-83-964478-1-4, Kraków. 200 s.
Broniarek-Niemiec A. 2022b. Jak chronić pestkowe przed chorobami? Miesięcznik Praktycznego Sadownictwa SAD 4/2022: 50-57.
Broniarek-Niemiec A., Børve J., Puławska J. 2023. Control of Bacterial Canker in Stone Fruit Trees by Chemical and Biological Products. Agronomy, 13(4): 1166.
Grinbergs D., Chilian J., Hahn C., Reyes M., Isla M., France A., Børve J. 2021. Silverleaf (Chondrostereum purpureum) Effects on Japanese Plum (Prunus salicina). Plants, 10: 2777. Miller S.T., Otto K.L, Sterle D., Minas I.S., Stewart J.E. 2019. Preventive Fungicidal Control of Cytospora Leucostoma in Peach Orchards in Colorado. Plant Disease, 103(6): 1138-1147. Sobiczewski P., Broniarek-Niemiec A., Bryk H., Cieślińska M., Meszka B. 2016. Atlas chorób drzew owocowych. Czarnocka A. (Red.). ISBN: 978-83-944529-7-1. Wyd. Hortpress Sp.
z o.o. Warszawa: s. 113.
