Parch jabłoni, wywoływany przez grzyb Venturia inaequalis, jest uznawany za najgroźniejszą i najbardziej rozpowszechnioną chorobę jabłoni, stanowiącą poważne wyzwanie dla sadowników w Polsce i na świecie. Jednakże, intensywne stosowanie środków grzybobójczych niesie ze sobą poważne ryzyko – rozwój odporności patogenu na substancje czynne. Grzyb Venturia inaequalis charakteryzuje się dużą zmiennością genetyczną, co w połączeniu z presją selekcyjną wywieraną przez fungicydy, sprzyja łatwemu powstawaniu i rozprzestrzenianiu się form odpornych. Zjawisko to stanowi coraz większy problem, prowadząc do spadku skuteczności wielu ważnych grup fungicydów i komplikując efektywne zarządzanie chorobą.
Preparaty Miedziowe
Stanowią tradycyjną i wciąż ważną grupę fungicydów do wczesnowiosennej ochrony. Działają kontaktowo, tworząc barierę ochronną na powierzchni rośliny, która hamuje kiełkowanie zarodników. Są skuteczne w szerokim zakresie temperatur, co jest zaletą w chłodne wiosenne dni. Ich głównym zastosowaniem jest ochrona zapobiegawcza w okresie od pękania pąków do fazy zielonego/różowego pąka, zwłaszcza przy niskiej presji infekcyjnej. Dodatkową korzyścią jest ich działanie ograniczające rozwój niektórych chorób bakteryjnych (np. zarazy ogniowej) oraz chorób kory i drewna.
Kaptan i Ditianon
Są to dwie kluczowe substancje czynne o działaniu kontaktowym, stanowiące podstawę zapobiegawczych programów ochrony przed parchem przez cały sezon, również przed kwitnieniem. Wykazują bardzo dobre działanie zapobiegawcze , hamując kiełkowanie zarodników na powierzchni rośliny. Kaptan może wykazywać krótkie działanie interwencyjne (do 36 godzin). Oba działają niezależnie od temperatury i są stosunkowo odporne na zmywanie (szczególnie ditianon). Mogą być stosowane od fazy zielonego pąka (kaptan) lub pękania pąków/różowego pąka (ditianon). Ze względu na wielomiejscowy mechanizm działania, ryzyko powstania odporności na te substancje jest bardzo niskie, co czyni je doskonałymi partnerami do mieszanin z fungicydami systemicznymi w ramach strategii antyodpornościowej. Kaptan dodatkowo ogranicza inne choroby, jak szara pleśń czy gorzka zgnilizna. Żaden z nich nie jest dopuszczony w rolnictwie ekologicznym.
Dodyna
Substancja o działaniu wgłębnym (translaminarnym), charakteryzująca się unikalnym spektrum działania: bardzo dobrym zapobiegawczym, dobrym interwencyjnym (do 72 godzin) i najlepszym spośród zarejestrowanych fungicydów działaniem wyniszczającym. Jej kluczową zaletą jest wysoka skuteczność w niskich temperaturach, nawet poniżej 10°C , co czyni ją cennym narzędziem do stosowania wczesną wiosną (od pękania pąków), gdy inne grupy fungicydów mogą być mniej efektywne. Ze względu na ryzyko powstawania odporności , dodynę należy stosować maksymalnie 2 razy w sezonie, najlepiej w mieszaninie z fungicydem kontaktowym.
Anilinopirymidyny
Grupa obejmująca cyprodynil i pirymetanil. Są to fungicydy o działaniu wgłębnym (translaminarnym), skuteczne zapobiegawczo i interwencyjnie (do 72 godzin). Podobnie jak dodyna, charakteryzują się dobrą skutecznością w niższych temperaturach (np. Chorus poniżej 20°C , Scala od 5°C , Pyrus poniżej 12°C ), co predysponuje je do stosowania w okresie od pękania pąków do kwitnienia. Również w przypadku tej grupy istnieje ryzyko odporności , dlatego zaleca się stosowanie ich maksymalnie 2 razy w sezonie, przemiennie z innymi grupami i najlepiej w mieszaninach z preparatami kontaktowymi.
Inhibitory dehydrogenazy bursztynianowej
Nowoczesna grupa fungicydów o działaniu systemicznym lub wgłębnym, do której należą m.in. fluksapyroksad (Sercadis) i pentiopirad (Fontelis). Działają głównie zapobiegawczo, hamując oddychanie grzyba. Są skuteczne zarówno przeciwko parchowi, jak i mączniakowi jabłoni. Mogą być stosowane od wczesnych faz rozwojowych (pękanie pąków lub wcześniej). Ze względu na specyficzny mechanizm działania, są obarczone ryzykiem odporności. Należy je stosować maksymalnie 2-3 razy w sezonie, przemiennie z innymi grupami chemicznymi i często w mieszaninach z fungicydami kontaktowymi (np. Sercadis + Delan).
Inhibitory biosyntezy ergosterolu
Grupa fungicydów systemicznych (np. difenokonazol, tetrakonazol), znanych z silnego działania interwencyjnego (nawet do 120 godzin po infekcji) oraz działania wyniszczającego. Są skuteczne również przeciwko mączniakowi. Ich głównym ograniczeniem w okresie przedkwitnieniowym jest wymóg stosunkowo wysokiej temperatury (powyżej 12°C) do optymalnego działania.Dlatego ich stosowanie zaleca się głównie od fazy różowego pąka lub później, gdy warunki termiczne są bardziej sprzyjające. Ze względu na wysokie ryzyko odporności , fungicydy IBE należy stosować maksymalnie 2 razy w sezonie i zawsze w mieszaninie z preparatem kontaktowym o działaniu zapobiegawczym.
Ochrona ekologiczna przed parchem opiera się głównie na środkach o działaniu kontaktowym i zapobiegawczym. Poza preparatami miedziowymi i siarkowymi, dostępne są produkty na bazie wodorowęglanu potasu (działanie wysuszające na zarodniki i grzybnię ), olejku pomarańczowego (działanie wysuszające, również na mączniaka i niektóre szkodniki ) oraz wyciągu ze skrzypu polnego (działanie grzybobójcze ). Środki te, ze względu na swój mechanizm działania, wymagają bardzo precyzyjnej aplikacji i częstego powtarzania zabiegów, zwłaszcza w okresach intensywnego wzrostu roślin i częstych opadów. Ich skuteczność jest zazwyczaj niższa niż fungicydów syntetycznych, szczególnie przy dużej presji chorobowej. W produkcji ekologicznej, za specjalną zgodą, możliwe jest również stosowanie polisulfidu wapnia (cieczy kalifornijskiej).
Parch jabłoni jest patogenem o dużej zdolności do adaptacji i łatwo wytwarza rasy odporne na fungicydy. Poleganie wyłącznie na jednej grupie chemicznej, zwłaszcza tej o specyficznym mechanizmie działania, nieuchronnie prowadzi do szybkiej selekcji odpornych szczepów i utraty skuteczności danego środka. Dlatego tak kluczowe jest świadome zarządzanie dostępnymi narzędziami poprzez rotację i stosowanie mieszanin fungicydów, co stanowi podstawę strategii antyodpornościowej.
Jednym z największych wyzwań w chemicznej ochronie jabłoni przed parchem jest zjawisko nabywania odporności przez patogen Venturia inaequalis na stosowane fungicydy.
Grzyb ten charakteryzuje się dużą zmiennością genetyczną, co w połączeniu z intensywną presją selekcyjną wywieraną przez częste zabiegi chemiczne, sprzyja łatwemu powstawaniu i rozprzestrzenianiu się form odpornych. W polskich sadach już od lat obserwuje się problemy z odpornością lub spadkiem skuteczności fungicydów należących do ważnych grup chemicznych, takich jak dodyna , strobiluryny , anilinopirymidyny oraz niektóre inhibitory biosyntezy ergosterolu. Utrata skuteczności kolejnych grup fungicydów znacząco ogranicza możliwości efektywnej ochrony i komplikuje walkę z chorobą. Dlatego kluczowe jest wdrażanie strategii zapobiegania odporności (antyodpornościowej), opartej na zaleceniach międzynarodowej organizacji FRAC (Fungicide Resistance Action Committee).
Główne zasady strategii antyodpornościowej:
Rotacja grup chemicznych: Jest to fundamentalna zasada, polegająca na przemiennym stosowaniu w kolejnych zabiegach fungicydów należących do różnych grup chemicznych, charakteryzujących się odmiennym mechanizmem działania. Unika się w ten sposób ciągłego wywierania presji selekcyjnej jednym mechanizmem, co spowalnia proces selekcji form odpornych.
Ograniczanie liczby zabiegów środkami z grup wysokiego ryzyka: Fungicydy o specyficznym, pojedynczym miejscu działania, do których należą głównie preparaty systemiczne i wgłębne (IBE, SDHI, AP, QoI), są znacznie bardziej narażone na powstawanie odporności niż fungicydy kontaktowe o działaniu wielomiejscowym. Dlatego zaleca się ograniczenie stosowania preparatów z grup wysokiego ryzyka do maksymalnie 1-3 zabiegów w sezonie wegetacyjnym, w zależności od grupy i konkretnych zaleceń.
Stosowanie mieszanin: Bardzo ważnym elementem strategii jest stosowanie fungicydów z grup wysokiego ryzyka w mieszaninie (gotowej fabrycznie lub sporządzonej w zbiorniku opryskiwacza) z fungicydem kontaktowym, należącym do grupy o niskim ryzyku odporności. Preparat kontaktowy działa zapobiegawczo, a jednocześnie zwalcza te osobniki patogenu, które mogłyby być już odporne na partnera systemicznego, chroniąc w ten sposób jego skuteczność i spowalniając selekcję odporności.
Stosowanie pełnych, zalecanych dawek: Aplikowanie fungicydów w dawkach niższych niż zalecane w etykiecie jest praktyką wysoce ryzykowną. Może prowadzić do niepełnego zwalczenia populacji patogenu i sprzyjać selekcji osobników o częściowej odporności, które przetrwają zabieg i dadzą początek nowej, bardziej odpornej populacji.Zawsze należy stosować pełne, zarejestrowane dawki.
Dominacja zabiegów zapobiegawczych: Program ochrony powinien opierać się przede wszystkim na zabiegach zapobiegawczych, wykonywanych przed spodziewaną infekcją. Do ochrony zapobiegawczej należy w jak największym stopniu wykorzystywać fungicydy kontaktowe (kaptan, ditianon, miedź), które charakteryzują się niskim ryzykiem odporności. Stosowanie środków interwencyjnych i wyniszczających powinno być ograniczone do sytuacji absolutnie koniecznych.
Wdrażanie strategii antyodpornościowej wymaga spojrzenia długoterminowego. Nie jest to tylko kwestia zapewnienia skuteczności ochrony w bieżącym sezonie, ale przede wszystkim inwestycja w utrzymanie efektywności dostępnych fungicydów na przyszłe lata. Każde zastosowanie fungicydu, zwłaszcza tego z grupy wysokiego ryzyka, stanowi presję selekcyjną na populację patogenu. Ignorowanie zasad antyodpornościowych, np. poprzez wielokrotne stosowanie preparatów z tej samej grupy chemicznej w sezonie czy zaniżanie dawek, znacząco przyspiesza proces selekcji i narastania odporności. Utrata skuteczności danej grupy fungicydów jest problemem nie tylko dla pojedynczego sadownika, ale dla całej branży w danym regionie, ponieważ ogranicza paletę dostępnych narzędzi ochrony i utrudnia walkę z parchem w kolejnych sezonach. Dlatego świadome i konsekwentne przestrzeganie zasad strategii antyodpornościowej jest działaniem na rzecz zachowania „żywotności” i efektywności arsenału fungicydów dostępnych dla sadowników.
