Grusza (Pyrus communis L.) zajmuje istotną pozycję w polskim sadownictwie, będąc cenionym gatunkiem owocowym zarówno ze względu na walory smakowe i odżywcze owoców, jak i potencjał ekonomiczny. Chociaż produkcja gruszek w Polsce jest mniejsza niż jabłek, istnieją regiony o znaczącej koncentracji upraw, takie jak okolice Sandomierza czy rejon grójecko-warecki. Jednak uprawa gruszy stawia przed producentami znacznie większe wyzwania niż uprawa jabłoni, co wynika z jej wyższych wymagań klimatyczno-glebowych oraz większej wrażliwości na czynniki stresowe.
Kluczowymi czynnikami ograniczającymi stabilność i opłacalność produkcji gruszek w Polsce są choroby bakteryjne oraz zjawisko wiosennych przymrozków. Spośród chorób bakteryjnych, największe zagrożenie stanowią rak bakteryjny drzew owocowych, powodowany przez Pseudomonas syringae pv. syringae, oraz zaraza ogniowa, której sprawcą jest Erwinia amylovora. Presja tych chorób wydaje się narastać, co może być związane ze zmianami klimatycznymi, objawiającymi się m.in. łagodniejszymi zimami i częstszym występowaniem anomalii pogodowych, takich jak gwałtowne spadki temperatury wiosną po okresach ocieplenia. Przymrozki nie tylko bezpośrednio niszczą kwiaty i zawiązki, redukując plon, ale również, co jest kluczowym zagadnieniem poruszanym w niniejszym raporcie, znacząco zwiększają podatność drzew na infekcje bakteryjne.
Wpływ wiosennych przymrozków na grusze
Wiosenne przymrozki, definiowane jako spadki temperatury poniżej 0°C przy dodatniej średniej temperaturze dobowej, stanowią jedno z największych zagrożeń dla upraw sadowniczych w Polsce. Grusze, ze względu na swoje wymagania termiczne i stosunkowo wczesne rozpoczynanie wegetacji, są na nie szczególnie narażone.
W okresie zimowego spoczynku drzewa owocowe wykazują znaczną odporność na niskie temperatury. Jednak wiosną, wraz ze wzrostem temperatury i ruszeniem soków, rozpoczyna się proces rozhartowywania – drzewa tracą zimową mrozoodporność i stają się bardzo wrażliwe na powroty chłodów. Najbardziej podatne na uszkodzenia są organy generatywne: pąki kwiatowe, rozwinięte kwiaty oraz młode zawiązki owoców.
Spadek temperatury poniżej punktu zamarzania wody w tkankach prowadzi do tworzenia się kryształków lodu. Początkowo lód formuje się w przestworach międzykomórkowych. Powoduje to wzrost stężenia roztworów na zewnątrz komórek i osmotyczny wypływ wody z komórek, prowadząc do ich odwodnienia (tzw. stres desykacji mrozowej). Przy dalszym spadku temperatury lub dłuższym czasie jej utrzymywania, lód może tworzyć się również wewnątrz komórek.Zarówno odwodnienie, jak i mechaniczne działanie kryształków lodu (rozrywanie błon komórkowych i struktur wewnątrzkomórkowych) prowadzą do nieodwracalnych uszkodzeń i śmierci komórek. Uszkodzone tkanki tracą turgor, brunatnieją, więdną i ostatecznie zamierają.
Rak bakteryjny drzew owocowych (Pseudomonas syringae)
Rak bakteryjny, powodowany przez bakterię Pseudomonas syringae pv. syringae , jest jedną z najgroźniejszych chorób bakteryjnych gruszy w Polsce, szczególnie w latach z chłodną i wilgotną wiosną oraz przymrozkami w okresie kwitnienia.
Pseudomonas syringae jest bakterią Gram-ujemną, powszechnie występującą w środowisku. Może bytować jako epifit na powierzchni różnych roślin, nie powodując objawów chorobowych. Jednak w sprzyjających warunkach, zwłaszcza przy obecności uszkodzeń tkanek (np. pomrozowych) i odpowiedniej wilgotności oraz temperaturze (preferuje warunki chłodne), staje się groźnym patogenem.
Objawy raka bakteryjnego mogą występować na wszystkich nadziemnych częściach drzewa :
- Kwiaty: Charakterystyczne jest ciemnobrunatne do czarnego przebarwienie kwiatów, często rozpoczynające się od słupka i płatków pod koniec kwitnienia. W odróżnieniu od zarazy ogniowej, porażone kwiaty nie więdną gwałtownie, lecz pozostają stosunkowo sztywne. Może dochodzić do zamierania całych kwiatostanów.
- Krótkopędy: Z kwiatów nekroza postępuje w dół na krótkopędy. Często obserwuje się wyraźną granicę między tkanką chorą a zdrową, kilka milimetrów od podstawy szypułki kwiatowej. Porażone krótkopędy zamierają.
- Liście i zawiązki: Na liściach i młodych zawiązkach owoców pojawiają się początkowo małe, wodniste plamki, które szybko powiększają się, stają się czarne, nekrotyczne, często o nieregularnym kształcie. Plamy mogą być powierzchowne lub prowadzić do zamierania większych fragmentów blaszki liściowej lub całych zawiązków.
- Pędy i gałęzie: Na młodych pędach infekcja może prowadzić do ich czernienia, wyginania się i zamierania. Na starszych pędach, gałęziach i konarach mogą tworzyć się zgorzele i rany rakowe, często z widocznymi spękaniami kory. Z ran mogą wydobywać się wycieki bakteryjne, choć zwykle są one mniej obfite niż w przypadku zarazy ogniowej.
Diagnostyka raka bakteryjnego bywa trudna. Objawy na kwiatach i pędach mogą być mylone z zarazą ogniową. Z kolei nekrotyczne plamy na liściach czy ordzawienia na owocach mogą przypominać objawy parcha gruszy, uszkodzeń pomrozowych, niedoborów składników pokarmowych (np. boru) czy reakcji na stres suszy. Początkowe symptomy często są niejednoznaczne. Prawidłowe rozpoznanie wymaga uwzględnienia całokształtu objawów, przebiegu pogody (rakowi sprzyja chłód i wilgoć w okresie okołokwitnieniowym, często po przymrozkach ) oraz ewentualnie badań laboratoryjnych. Błędna diagnoza może prowadzić do zastosowania nieskutecznych środków ochrony.
Epidemiologia
Rozwojowi choroby sprzyja chłodna (optimum ok. 15-25°C, ale infekcje możliwe już w niższych temperaturach) i wilgotna pogoda, zwłaszcza w okresie od pękania pąków do końca kwitnienia. Choroba występuje ze szczególnym nasileniem w rejonach i latach, gdzie w tym krytycznym okresie występują przymrozki.
Bakterie P. syringae często zasiedlają powierzchnię pąków i kwiatów jako epifity. Niektóre szczepy tej bakterii posiadają zdolność do nukleacji lodu (INA – Ice Nucleation Activity), co oznacza, że mogą inicjować tworzenie się kryształków lodu w tkankach roślinnych przy temperaturach tylko nieznacznie poniżej 0°C (np. -1°C do -3°C), podczas gdy bez obecności tych bakterii woda w tkankach mogłaby pozostać w stanie przechłodzonym do niższych temperatur. Tworzący się lód powoduje mechaniczne uszkodzenia komórek i tkanek. Te mikrouszkodzenia stanowią idealne wrota dla infekcji bakteryjnej. Dodatkowo, wyciekające z uszkodzonych komórek substancje odżywcze stymulują namnażanie się bakterii. Dlatego właśnie obserwuje się gwałtowny wzrost nasilenia objawów raka bakteryjnego (zamieranie kwiatów, plamy na zawiązkach) zazwyczaj od 3 do 7 dni po wystąpieniu przymrozku. Nawet delikatne, niewidoczne gołym okiem uszkodzenia tkanek mogą wystarczyć do zainicjowania infekcji.
Bakterie zimują w porażonych pąkach, na powierzchni kory, w obrębie zgorzeli i ran rakowych na pędach i gałęziach. Wiosną, wraz z ruszeniem wegetacji, bakterie namnażają się i są rozprzestrzeniane przez deszcz, wiatr oraz owady na rozwijające się pąki, kwiaty i liście.
Podstawą ochrony chemicznej są preparaty miedziowe (np. tlenek miedzi, tlenochlorek miedzi), które mają działanie bakteriobójcze i są zarejestrowane do zwalczania raka bakteryjnego. Zabiegi miedziowe należy wykonywać zapobiegawczo: wczesną wiosną (faza pękania pąków), a przede wszystkim w okresie przed kwitnieniem i w trakcie kwitnienia, zwłaszcza jeśli prognozowane są przymrozki (zabieg wykonać co najmniej 1-2 dni przed spodziewanym spadkiem temperatury). Można rozważyć stosowanie mieszanin preparatów miedziowych z siarkowymi.
Uprawa gruszy w Polsce, mimo jej potencjału, jest przedsięwzięciem wymagającym dużej wiedzy i staranności, obarczonym znacznym ryzykiem. Wynika to z wysokich wymagań siedliskowych tego gatunku oraz jego wrażliwości na niekorzystne czynniki środowiskowe. Szczególnym wyzwaniem, zwłaszcza w kluczowych rejonach produkcyjnych, takich jak okolice Grójca, jest synergiczne oddziaływanie dwóch głównych czynników stresowych: wiosennych przymrozków i chorób bakteryjnych, przede wszystkim raka bakteryjnego (Pseudomonas syringae) i zarazy ogniowej (Erwinia amylovora).
Materiał chroniony prawami autorskimi. Kopiowanie dozwolone tylko przy wskazaniu źródła.
