Jednym z najgroźniejszych szkodników porzeczki czarnej jest wielkopąkowiec porzeczkowy

63. Ogólnopolska Naukowa Konferencja Ochrony Roślin Sadowniczych

„Strategia Jedno Zdrowie w aspekcie ochrony roślin sadowniczych” Skierniewce, 15 lutego 2024 r.

dr Wojciech Piotrowski, prof. dr hab. Stanisław Pluta, dr Łukasz Seliga Instytut Ogrodnictwa − Państwowy Instytut Badawczy

Porzeczka czarna (Ribes nigrum L.) jest ważnym gatunkiem krzewów owocowych, uprawianym na dużą skalę w umiarkowanej strefie klimatycznej Europy, Rosji, Australii i Nowej Zelandii, części Azji oraz Chile. Polska jest od wielu lat największym producentem owoców czarnej porzeczki w Unii Europejskiej i na świecie. Rośliny porzeczki czarnej zasiedlane są przez wiele, bo aż 12 gatunków szkodników, które mogą powodować zahamowanie wzrostu roślin, ograniczać ich plonowanie, a nawet doprowadzać do zamierania pędów lub całych krzewów. Jednym z najgroźniejszych szkodników porzeczki czarnej jest wielkopąkowiec porzeczkowy (Cecidophyopsis ribis). Występuje on zarówno na plantacjach produkcyjnych, w uprawach amatorskich oraz w matecznikach i szkółkach porzeczki czarnej. Małe szpeciele (ok. 0,2 mm) zasiedlają rozwijające się pąki (2-5 tys./pąk), wysysają sok z komórek iwprowadzają substancje, które powodują, że pąki nie rozwijają się normalnie, lecz pozostają powiększone, a z upływem czasu zasychają. Prowadzi to do ogołacania pędów, słabego lub braku kwitnienia i redukcji plonowania krzewów oraz sprawia, że są one mało wytrzymałe na mróz. Wielkopąkowiec porzeczkowy jest także jedynym poznanym wektorem wirusa rewersji porzeczki czarnej (BRV), a choroba ta jest główną przyczyną sterylności kwiatów, co powoduje redukcję plonowania, a w ostateczności braku plonu owoców na silnie porażonych roślinach.

Aktualnie zgodnie z Programem Ochrony Roślin Sadowniczych do zwalczania wielkopąkowca porzeczkowego można zastosować w okresie pękania pąków (około trzech tygodni przed kwitnieniem) preparat zawierający siarkę np. Siarkol Extra 80 WP, który stosowany do zwalczania amerykańskiego mączniaka agrestu będzie jednocześnie ograniczał wielkopąkowca porzeczkowego. Następnie w okresie od początku do pełni kwitnienia krzewów i tylko raz w sezonie preparat oparty o substancję czynną fenpiroksymat − Ortus 05 SC. Ponadto, do ochrony przed tym szkodnikiem dozwolone są także produkty wspomagające, zawierające polimery silikonowe np. Siltac EC. Dodatkowo, po kwitnieniu, w okresie od początku rozwoju owoców do fazy zaawansowanego dojrzewania BBCH (71-85) można stosować preparat zawierający spirotetramat − Movento 100 SC. W przypadku sezonu wegetacyjnego w którym jesień jest ciepła migracja szkodnika może rozpocząć się jeszcze przed zimą i tym okresie można także wykonać zabieg np. preparatem zawierającym siarkę. Mimo dostępnych możliwości zwalczania szkodnik ten nadal stanowi problem na wielu plantacjach porzeczki czarnej. Przyczyn tego należy upatrywać w tym, że zwalczanie tego szkodnika preparatami o działaniu kontaktowym jest najbardziej skuteczne podczas jego migracji z pąków, w których zimował, a przed wniknięciem do nowych. Niestety okres migracji szpecieli nie zawsze pokrywa się z fazą fenologiczną roślin, dlatego efekty zwalczania bywają niezadowalające. Wieloletnie obserwacje migracji szpecieli z pąków potwierdzają, że jej maksimum czasami ma miejsce przed, a niekiedy podczas lub po kwitnieniu krzewów porzeczki. Ponadto nie każdy producent zdecyduje się na zastosowanie produktu systemicznego (Movento 100 SC) do zwalczania wielkopąkowca porzeczkowego, głównie z uwagi na koszty ale także z powodu tego że wielu odbiorców owoców porzeczki czarnej nie życzy sobie aby spirotetramat czy jego metabolity znajdowały się w kupowanym surowcu.

W ramach strategii Zielonego Ładu ochronę chemiczną należy zastępować innymi rozwiązaniami. Ma to miejsce także w przypadku porzeczki czarnej i zwalczania wielkopąkowca, gdyż ciągle poszukuje się odmian odpornych lub mało podatnych na zasiedlenie przez tego szkodnika, ale jednocześnie charakteryzujących się wysoką plennością i jakością owoców, przydatnością dla przetwórstwa i zamrażalnictwa oraz na świeży rynek. Ponadto odmiany te muszą być przydatne do kombajnowego zbioru owoców.

W ramach wieloletniej współpracy Zakładu Ochrony Roślin i Zakładu Hodowli Roślin Ogrodniczych genotypy porzeczki czarnej w hodowlanej kolekcji Ribes oceniane są pod kątem zasiedlenia (odporności roślin) przez szkodniki, w tym przez wielkopąkowca porzeczkowego. Ocena podatności testowanych genotypów na tego szkodnika prowadzona jest na specjalnych kwaterach selekcyjnych, tzw. „polach śmierci”, na których nie jest stosowana chemiczna ochrona przed szkodnikami i chorobami.

W latach 2013–2020 przeprowadzono szczegółowe obserwacje i ocenę stopnia zasiedlenia pąków przez wielkopąkowca porzeczkowego na krzewach wybranych genotypów. Analiza średnich wyników tych badań pozwoliła podzielić testowane genotypy porzeczki czarnej na 5 grup, w zależności od stopnia zasiedlenia przez wielkopąkowca porzeczkowego:

1. całkowicie odporne (0% − brak uszkodzonych pąków): ‘Foxendown’, ‘Polares’ i ‘Polonus’ oraz klony hodowlane PC-7/9, PC-1768, PC-1753;
2. odporne (0,1-1,0% uszkodzonych pąków): ‘Tines’ i ‘Ores’ oraz klonyPC-803, PC-784, PC-779, PC-1787, PC-1732, PC-1708;
3. średnio odporne (1,1-5,0% uszkodzonych pąków): ‘Tisel’, ‘Tiben’, ‘Gofert’, ‘Tihope’ i ‘Ruben’ oraz klony PC-1774, PC-1764, PC-1730, PC-1723, PC-1716;
4. średnio podatne (5,1-10,0% uszkodzonych pąków): ‘Sofijewskaja’i klon 8/72;
5. podatne (> 10,0% uszkodzonych pąków): ‘Wernisaż’ i klon 13B/11.

Odmiany zaklasyfikowane głównie do pierwszych trzech grup mogą być polecane do uprawy zgodnie z wytycznymi Integrowanej Produkcji (IP), która stanowi element Integrowanej Ochrony Roślin. Należy jednak podkreślić, że nowe plantacje zakładać należy wyłącznie, z kwalifikowanego materiału szkółkarskiego (krzewów), pochodzącego z renomowanych i licencjonowanych szkółek. Daje to gwarancję, że materiał nasadzeniowy jest zdrowy, wolny od wielkopąkowca porzeczkowego i niezainfekowany wirusem rewersji porzeczki czarnej, a także tożsamo odmianowy. Jeśli to możliwe, nowe nasadzenia dobrze byłoby zakładać z dala od starszych, zaniedbanych plantacji i zasiedlonych przez wielkopąkowca krzewów. Odmiany odporne należące do pierwszej grupy (‘Foxendown’, ‘Polares’ i ‘Polonus’ oraz klony PC-7/9, PC-1768, PC-1753) są i będą wykorzystywane w hodowli odpornościowej, jako potencjalne źródło genów odporności (P lub Ce) na wielkopąkowca. Stanowią one wartościowe formy rodzicielskie w programach krzyżowań hodowli twórczej porzeczki czarnej, realizowanej w Instytucie Ogrodnictwa – PIB od ponad 37 lat.

W Polsce, w ostatnich kilku latach opłacalność produkcji porzeczek czarnych jest bardzo zróżnicowana, ze względu na trudne do przewidzenia ceny skupu tych wartościowych owoców. Bywają lata, że ceny za porzeczki czarne są tak niskie, że nie opłaca się ich zbierać, a nakłady na zabiegi pielęgnacyjne, w tym ochronę roślin są bardzo ograniczone lub ich brak. Zazwyczaj wtedy plantacje są usuwane, spadają zbiory i podaż owoców na rynku, a ceny ponownie wzrastają. Wydaje się, że okres słabej koniunktury dla tego gatunku powinien być impulsem do wymiany starych plantacji. W tym celu słabo plonujące krzewy, czy stare odmiany dobrze byłoby zastąpić nowymi, wymagającymi mniejszych nakładów finansowych ponoszonych np. na walkę z wielkopąkowcem porzeczkowym. Konieczne jest także zlikwidowanie starych plantacji, zasiedlonych przez szkodniki i choroby, przez co ograniczy się rozprzestrzenianie agrofagów.