63. Ogólnopolska Naukowa Konferencja Ochrony Roślin Sadowniczych
„Strategia Jedno Zdrowie w aspekcie ochrony roślin sadowniczych” Skierniewce, 15 lutego 2024 r.
mgr inż. Wojciech Niemiec
Agrosimex
Sektor rolnictwa ekologicznego zarówno w Unii Europejskiej, jak i na całym świecie staje się coraz bardziej powszechny, głównie ze względu na coraz większe zainteresowanie społeczeństw zdrowym stylem życia oraz w wyniku działań proekologicznych podejmowanych przez rządy poszczególnych krajów, szczególnie tych wysoko rozwiniętych. Obecnie można zauważyć, że rolnictwo ekologiczne staje się już trendem światowym z różnym nasileniem w poszczególnych rejonach świata. Unia Europejska wśród najważniejszych priorytetów związanych z rozwojem rolnictwa ekologicznego postawiła za cel redukcję zużycia pestycydów, antybiotyków i nawozów oraz zwiększenie do 2030 roku powierzchni upraw ekologicznych, które średnio dla całej wspólnoty, już za 6 lat, powinny stanowić 25% w ogólnej strukturze produkcji rolniczej. Suma upraw ekologicznych w Unii Europejskiej aktualnie wynosi około 14,7 mln ha. Największe powierzchnie upraw ekologicznych we wspólnocie znajdują się we Francji, Hiszpanii, Włoszech, Niemczech oraz w Austrii. Ponadto w krajach tych, od dłuższego czasu, ta powierzchnia wzrasta. Polska mając na uwadze powyższe założenia unijnej polityki rolnej, stawia za cel podwojenie powierzchni upraw ekologicznych. Obecnie po kilku spadkowych latach, powierzchnia upraw ekologicznych w Polsce stopniowo wzrasta. Największy areał uprawy ekologiczne, w naszym kraju, stanowiły w latach 2012-2014 (blisko 670 tys. ha), w kolejnych latach nastąpił spadek powierzchni upraw do 484 tys. ha w2018 r. Obecnie od 2019 r. ponownie obserwowany jest wzrost powierzchni upraw ekologicznych, a przodującymi w tym kierunku są województwa zachodniopomorskie i lubelskie. W 2022 r. produkcję ekologiczną w naszym kraju prowadziło 21,2 tys. gospodarstw, na łącznej powierzchni 554,6 tys. ha. Polska, aby sprostać celom stawianym przez Unię Europejską zakłada zwiększenie powierzchni upraw ekologicznych o połowę do miliona hektarów w 2030 r.
Obecnie na rynku dostępnych jest coraz więcej skutecznych preparatów biologicznych które zapewniają skuteczność na poziomie zbliżonym do chemicznych środków ochrony roślin. Warto podkreślić że preparaty biologiczne nie są rozwiązaniami dedykowanymi wyłącznie do ochrony ekologicznej, czy integrowanej produkcji, ponieważ można je równie dobrze wykorzystać w ochronie konwencjonalnej. Krótki okres karencji i prewencji, brak pozostałości, brak pojawienia się odporności patogenów i szkodników na działanie preparatów biologicznych to niewątpliwe zalety, które przemawiają za włączeniem tych rozwiązań również do ochrony konwencjonalnej na przemiennie z preparatami chemicznymi.
Ochronę roślin sadowniczych z wykorzystaniem preparatów biologicznych, możemy prowadzić już na samym początku uprawy, w celu ochrony roślin sadowniczych przed chorobami odglebowymi powodowanymi przez patogeny z rodzaju Fusarium i Phythium. Do ich zwalczania można wykorzystać zarodniki grzyba Trichoderma asperellum. Biofungicydy zawierające w swoim składzie Trichodermę to preparaty, bezpieczne, zrównoważone o wszechstronnym mechanizmie działania należy jednak pamiętać aby stosować je zapobiegawczo. Grzyb znajdujący się w preparacie wykazuje zdolność do kolonizacji podłoża i strefy korzeniowej roślin, konkurując z patogenami o przestrzeń i składniki pokarmowe, może również pasożytować na grzybach chorobotwórczych dla roślin oraz indukuje stymulację naturalnych mechanizmów obronnych rośliny (ISR) (Degoni i in. 2021). W uprawach sadowniczych wykorzystanie zarodników grzyba Trichoderma asperellum jest szczególnie polecane do ochrony młodych roślin w szkółkach, które są szczególnie narażone na porażenie chorobami odglebowymi oraz w ochronie plantacji m.in. truskawki, borówki wysokiej, maliny, czarnej porzeczki, agrestu, jeżyny.
Mimo, iż ochrona roślin sadowniczych przy użyciu insektycydów stanowi nadal podstawowy i jednocześnie najskuteczniejszy sposób uprawy, to pewną grupę szkodników żerujących na jabłoni, gruszy i winorośli udaje się skutecznie zwalczać przy użyciu preparatów biologicznych, zwierających w swoim składzie naturalnie występujące w środowisku szczepy bakterii Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki. Bakterie te, są skuteczne w zwalczaniu gąsienic różnego rodzaju szkodników z rzędu motyli (Lepidoptera, zwójek), między innymi zwójki liściowe żerujące na jabłoniach i gruszach, takie jak zwójka oczateczka, siatkóweczka, różóweczka, czy bukóweczka.
Zasada działania bioinsektycydu zawierającego bakterie Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki polega na tym, że po spożyciu przez gąsienice, formy przetrwalnikowe (spory) bakterii zakłócają funkcjonowanie nabłonka jelita środkowego, tworząc kryształy białek nazywanych delta- endotoksynami. Białka te wykazują toksyczne działanie wobec gąsienic żerujących na roślinach uprawnych. Endotoksyny są aktywowane przez proteazy w środowisku zasadowym (pH powyżej 9,5), jakie jest obecne w przewodzie pokarmowym gąsienic motyli. Pod wpływem wysokiego pH, następuje rozpad kryształów na mniejsze cząstki i uwolnienie toksycznych białek, które dołączają się do receptorów jelita gąsienic. Delta-endotoksyny, tworząc kanały jonowe, doprowadzają do śmierci komórek w obrębie błon komórkowych oraz tkanek nabłonkowych. Uszkodzenia tkanki nabłonkowej sprawiają, że bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym gąsienicy, takie jak pałeczka okrężnicy, dostają się do jej układu krwionośnego. Zaprzestanie żerowania gąsienic następuje po 30 minutach od przeprowadzonego zabiegu, natomiast śmierć szkodników w wyniku sepsy po upływie 2-3 dni (Konecka i in 2011, Pardo-Lopez i in. 2012).
W uprawach sadowniczych, bioinsektycydy Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki zawierające bakterię można stosować w ochronie m.in. jabłoni, gruszy i winorośli. Bakterie wykazują najwyższą skuteczność przeciwko wczesnym stadiom larwalnym, w ochronie jabłoni i gruszy zabieg należy wykonać po zaobserwowaniu pierwszych gąsienic lub pierwszych objawów żerowania, od fazy zasychania kwiatów: większość płatków opadła do fazy dojrzałości owoców (BBCH 67-89). W ochronie winorośli zaś, po zaobserwowaniu pierwszych objawów żerowania, od fazy wyraźnie widocznych kwiatostanów do fazy dojrzałości jagód do zbioru (BBCH 53-89). Skuteczność ochrony będzie większa, jeśli zabieg zostanie wykonany w dni pochmurne lub wieczorem, ze względu na mniejsze promieniowanie UV. W celu uzyskania dobrej ochrony konieczne jest, by wszystkie części roślin zostały wystarczająco dobrze pokryte rozpyloną cieczą, dlatego zalecane jest stosowanie środka zawierającego bakterie Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki łącznie z adiuwantem.
Rośliny sadownicze można również chronić przy wykorzystaniu preparatów miedziowych zarejestrowanych do ochrony upraw ekologicznych zawierających miedź w postaci np. tlenku miedzi. Największą skuteczność ochrony daje zastosowanie preparatów miedziowych zapobiegawczo w celu ochrony gatunków sadowniczych takich jak jabłoń (parch jabłoni), grusza (parach gruszy, rak bakteryjny drzew owocowych, zaraza ogniowa, rak drzew owocowych), winorośl (mączniak rzekomy) czy truskawka (antraknoza, czerwona plamistość liści truskawki, biała plamistość liści truskawki, bakteryjna kanciasta plamistość liści) Preparaty miedziowe różnią się miedzy sobą m. in. rozdrobnieniem i jednorodnością wielkości cząstek substancji aktywnej, nośnikami czy mechanizmem uwalniania jonów miedzi. Jony Cu++ są zabójcze dla patogenów, powodując ich zamieranie na skutek niszczenia systemu enzymatycznego. Preparaty zawierające tlenek miedzi wykazują również dużą przyczepność, co znacznie zwiększa skuteczność ochrony, ponadto bardzo dobrze rozpuszczają się w wodzie tworząc jednolitą, gotową do użycia zawiesinę.
