63. Ogólnopolska Naukowa Konferencja Ochrony Roślin Sadowniczych „Strategia Jedno Zdrowie w aspekcie ochrony roślin sadowniczych” Skierniewce, 15 lutego 2024 r.
dr hab. Jerzy Lisek, prof. IO
Instytut Ogrodnictwa – Państwowy Instytut Badawczy
Chwasty definiowane są jako rośliny rozwijające się w nieodpowiednim miejscu i czasie, których obecność powadzi do strat ekonomicznych w działalności człowieka. Definicja ta jest szeroka, a jednocześnie precyzyjna. Biorąc pod uwagę ekonomiczny aspekt występowania chwastów, opracowania naukowe z tego zakresu wymieniają dwie podstawowe kategorie ich szkodliwości. Do pierwszej, zaliczane są szkody bezpośrednie, które wynikają z konkurencji pomiędzy chwastami a rośliną uprawną o wodę, substancje pokarmowe i światło oraz niekorzystnego oddziaływania chemicznego (allelopatia). Druga kategoria, to tzw. szkody pośrednie. Jest ona znacznie trudniejsza do precyzyjnego oszacowania, ale często nie mniej ważna niż pierwsza. Straty pośrednie wynikają z pogorszenia warunków fitosanitarnych w sadzie i na plantacji, co sprzyja rozwojowi chorób grzybowych i szkodników włącznie z gryzoniami, zwiększenia zakresu uszkodzeń drzew i krzewów przez przymrozki wiosenne oraz pogorszenia efektów mechanicznego zbioru owoców na plantacji.
Z naukowego punktu widzenia, badacze zajmujący się botaniką i ekologią definiują chwasty jako podstawowy składnik flory synantropijnej (towarzyszącej działalności człowieka). Ich oddziaływanie na ekosystem, na który składają się biocenoza czyli zbiorowisko organizmów żywych i biotop − środowisko ich występowania, jest bardzo szerokie. Chwasty pełnią pożyteczne funkcje, które są określane mianem usług ekosystemowych (środowiskowych). Według licznych opracowań naukowych są one podstawą biologicznej różnorodności. Dostarczają pokarmu pszczołom i innym owadom zapylającym. Ograniczają erozję, zasolenie i ugniatanie gleby oraz wymywanie składników pokarmowych, co jest istotne dla ich prawidłowej recyrkulacji w środowisku. W okresie zimowym chwasty zatrzymują śnieg w sadzie i na plantacji, co zwiększa zapas wilgoci w glebie. Mają wreszcie walory krajobrazowe, co jest ważne w aspekcie społecznym.
Badacze zajmujący się zagadnieniem różnorodności mikroorganizmów glebowych, stwierdzili, że ich skład gatunkowy i asocjacje są zależne od składu gatunkowego roślin naczyniowych występujących w danym siedlisku. Z kolei czynnikiem różnicującym różnorodność florystyczną pozostaje system produkcji rolnej na czele z pielęgnacją gleby, nawożeniem i ochroną roślin. Jednak nawet w nasadzeniach ekologicznych, stopień złożoności asocjacji mikrobiologicznych okazał się daleki od tego z jakim mamy do czynienia w siedliskach naturalnych. Dowodzi to, że zaprzestanie praktyk związanych ze stosowaniem syntetycznych nawozów i środków ochrony roślin, nie jest w stanie przywrócić naturalnego stanu w populacji mikroorganizmów. Niektóre sposoby regulowania zachwaszczenia alternatywne wobec syntetycznych herbicydów, np. uprawa czy ściółkowanie gleby, drastycznie ingerują w rozwój mikroorganizmów i interakcje między nimi, a uprawa wzmaga erozję gleby.
Biorąc pod uwagę zagrożenia i korzyści związane z występowaniem flory towarzyszącej, zalecanym sposobem postępowania jest tzw. regulowanie zachwaszczenia. Obejmuje ono zespół działań utrzymujących je na odpowiednio niskim poziomie, który pozwala na dobry rozwój i plonowanie roślin uprawnych i jednoczesne wykorzystanie ekosystemowych funkcji chwastów. Podczas zakładania i prowadzenia sadu lub plantacji z integrowaną ochroną roślin, łączone są chemiczne metody regulowania zachwaszczenia (stosowanie herbicydów) oraz niechemiczne − zabiegimechaniczne (uprawa gleby, koszenie zbędnej roślinności), utrzymanie roślin okrywowych, ściółkowanie oraz rzadko stosowane metody fizyczne (np. wypalanie chwastów palnikiem propanowym, traktowanie gorącą wodą, gorącą parą wodną, płytą grzejną lub prądem elektrycznym).
Podczas oceny praktycznych efektów metody regulowania zachwaszczenia, autorzy badań skupiają się głównie na skuteczności chwastobójczej, plonowaniu roślin uprawnych i kosztach. W celu poszerzenia wiedzy na temat florystycznej różnorodności w sadach, wInstytucie Ogrodnictwa − PIB w Skierniewicach wykonano badania z zastosowaniem wskaźnika różnorodności biologicznej Shannona-Wienera (H’) oraz wskaźnika dominacji Simpsona (D). Są to częste sposoby dokumentowania i interpretacji różnorodności biologicznej różnych grup organizmów żywych. W doświadczeniu poletkowym, w układzie bloków losowanych, przez siedem kolejnych lat oceniano wpływ pięciu sposobów regulacji zachwaszczenia – kontrola nieodchwaszczana (ograniczone pielenie wokół pni drzew), herbicydy dolistne, ściółkowanie odpadkami organicznymi, uprawa mechaniczna gleby i koszenie roślinności, na skład gatunkowy i różnorodność letnich zbiorowisk chwastów w pasach pod koronami śliw. W roku posadzenia sadu w jego międzyrzędziach założono murawę z rozłogowej formy kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L. ssp. rubra). W siódmym roku prowadzenia badań, kolejność obiektów doświadczalnych uszeregowanych według malejącej wartości wskaźnika Shanona-Wienera była następująca: uprawa, herbicydy dolistne, koszenie, ściółka i kontrola (Tabela 1). Najwyższą wartość wskaźnika dominacji Simpsona stwierdzono na poletkach kontrolnych. Zarówno na poletkach kontrolnych, jak i na poletkach koszonych, uprawianych mechanicznie i ściółkowanych, dominującym gatunkiem była kostrzewa, której rozłogi stopniowo penetrowały pasy pod koronami drzew, postępując od międzyrzędzi. Poletka ściółkowane charakteryzowały się małą liczebnością chwastów oraz niskim stopniem pokrycia gleby roślinnością. Uzyskane wyniki wskazują, że flora występująca na poletkach kontrolnych, herbicydowych, uprawianych i koszonych miała znacząco większy potencjał do pełnienia tzw. usług ekosytemowych niż flora na poletkach ściółkowanych.
Powszechne wdrożenie sposobów alternatywnych wobec herbicydów nastręcza problemów technicznych, organizacyjnych i według licznych autorów może wiązać się z ograniczeniem skuteczności zwalczania, szczególnie chwastów trwałych oraz wzrostem kosztów ochrony przed chwastami. Dlatego stosowanie herbicydów pozostaje podstawową metodą regulowania zachwaszczenia w sadach i jagodnikach, a pod koronami drzew i krzewów często jest metodą jedyną. Zalecane jest, aby herbicydów nie stosować na całej powierzchni nasadzeń, a jedynie w możliwie wąskich pasach wzdłuż rzędów drzew i krzewów. Docelowo, międzyrzędzia powinny być zajęte przez tzw. roślinność okrywową np. murawę z wieloletnich traw łąkowych, naturalne zadarnienie, tzw. pasy kwiatowe (kwietne), a w sadach ekologicznych także przez uprawy współrzędne. Wobec zagrożeń dla ludzi i środowiska związanych ze stosowaniem herbicydów powinny być one stosowane racjonalnie, oszczędnie, odpowiedzialnie, a co najważniejsze zgodnie z aktualnymi etykietami rejestracyjnymi.
Zakres stosowania i dawki środków chwastobójczych podlegają ciągłym zmianom i dlatego na bieżąco należy śledzić zmiany w tym zakresie. Kompleksowe zalecenia dostępne są w corocznie aktualizowanych Programach Ochrony Roślin Sadowniczych. W sadach i na części plantacji krzewów owocowych podstawowym stosowanym środkiem pozostajeglifosat. Dlatego ważną informacją dla sadowników jest to, że w listopadzie 2023 odnowiono zezwolenie na stosowanie glifosatu w Unii Europejskiej ibędzie ono obowiązywać do 15 grudnia 2033 roku. Zgodnie z Rozporządzeniem Wykonawczym Komisji Unii Europejskiej maksymalna sumaryczna dawka glifosatu (substancji czynnej) w nasadzeniach trwałych, w ciągu sezonu nie może przekraczać dawki 3,6 kg/ha. Według zaleceń „Dobrej Praktyki Rolniczej” oraz w ramach integrowanej produkcji (IP), wciągu sezonu powinno się wykonywać nie więcej niż dwa zabiegi glifosatem.
Nowym środkiem zarejestrowanym na plantacje niektórych gatunków krzewów owocowych oraz truskawki w zastosowaniu małoobszarowym jest kontaktowy herbicyd Spotlight Plus 060 EO (karfentrazon etylowy). Spotlight Plus należy do tzw. herbicydów fotodynamicznych (najskuteczniej działających przy słonecznej pogodzie). Służy do zwalczania chwastów dwuliściennych − rocznych, z wyjątkiem bodziszka drobnego , na którego nie działa skutecznie oraz wieloletnich u których zwalcza wyłącznie zieloną część nadziemną. Służy on do niszczenia odrostów korzeniowych maliny i jeżyny pomiędzy kwietniem a lipcem, a także do powschodowego zwalczania chwastów dwuliściennych na plantacjach maliny, jeżyny, porzeczki czarnej, porzeczki czerwonej i borówki wysokiej. Zabiegi (maksymalnie 2 w sezonie, w łącznej dawce nieprzekraczającej 1,6 l/ha) są wykonywane pod koniec okresu spoczynku krzewów i w początkach ich wegetacji, w razie potrzeby także po zawiązaniu owoców – do początku ich wybarwiana się (BBCH 81).
Na plantacjach truskawki, Spotlight Plus 060 EO służy do niszczenia rozłogów truskawki, a przy okazji chwastów dwuliściennych w międzyrzędziach plantacji. W ciągu roku można wykonać maksymalnie dwa zabiegi tym środkiem, w dawce 0,4 l/ha każdy. Pierwszy – podstawowy zaleca się przeprowadzić w okresie lipiec – sierpień, na intensywnie rosnące rozłogi truskawki, a drugi wczesną wiosną następnego roku. Na plantacjach, gdzie krzewy lub truskawki znajdują się w fazach ulistnionych Spotligt Plus powinien być stosowany przy użyciu opryskiwacza z osłonami.
Literatura
Lisek J. 2023. Diversity of summer weed communities in response to different plum orchard floor management in-row. Agronomy 13 (5), 1421. DOI: 10.3390/agronomy 13051421.
Lisek J. 2023. Regulowanie zachwaszczenia – rekomendacje i realia. Miesięcznik Praktycznego Sadownictwa Sad 3: 100-103.
Lisek J., Sas-Paszt L. 2015. Biodiversity of weed communities in organic and conventional orchards. J. Hort. Res. 23 (1): 39-48.
Lisek J., Sas-Paszt L., Mika A., Lisek A. 2022. The response of weeds and apple trees to beneficial soil microorganisms and mineral fertilizers applied in orchards. Agronomy 12: 2882. DOI: 10.3390/agronomy/12112882.
Markuszewski B., Kopytowski J. 2008. Zachwaszczenie i koszty jego regulowania w sadzie jabłoniowym z produkcją integrowaną. Zesz. Nauk. ISiK 16: 35-50.
Pfiffner L., Cahenzli F., Steinemann B., Jamar L., Bjorn M.C., Porcel M., Tasin M., Telfser J., Kelderer M., Lisek J., Sigsgaard L. 2019. Design, implementation and management of perennial flower strips to promote functional agrobiodiversity in organic apple orchards: A pan-European study. Agriculture, Ecosystems and Environment 278: 61-71. https://doi.org/10.1016/j.agee.2019.03.005.
Program Ochrony Roślin Sadowniczych. 2024. Zespół autorów. Viridia AB, Warszawa, 264 s. Rabcewicz J., Wawrzyńczak P. 2006. Wpływ głębokości roboczej glebogryzarki sadowniczej
na efektywność niszczenia chwastów w sadach. Inżynieria Rolnicza 6: 185-191. Stefanelli D., Zoppolo R.J., Perry R.L., Weibel F. 2009. Organic orchard floor management systems for apple effect on rootstock performance in the Midwestern United States.
HortScience 44: 263-267. https://doi.org/10.21273/HORTSCI.44.2.263.
Szwedo J., Maszczyk M. 2000. Effects of straw-mulching of tree grows on some soil characteristics, mineral nutrient uptake and cropping of sour cherry trees. J. Fruit
Ornam. Plant Res. 8 (3-4): 147-153.
45
